Јеромонах Атанасиј Арсоски
НЕ ОД ОВОЈ СВЕТ
Човекот е создаден според Божјиот образ и подобие, односно со цел и задача да живее и непрестајно расте во заедница со Бога и со сите луѓе.
Но со гревопадот на родоначалникот Адам, во човечката природа се влезени смртноста и распадливоста.
Манифестации на смртноста и распадливоста се разновидните страсти, коишто владеат и го поробуваат човештвото.
Преку човекот влегол гревот во светот, а преку гревот и смртта.
Воден од тоа ропство, светот добива свое посебно терминолошко значење во Преданието на Црквата. Според свети Игнатиј Брјанчанинов, под „свет“ го подразбираме збирот и владеењето на страстите.
Во тој контекст Христос, обраќајќи им се на Своите ученици низ сите векови, вели:
„Да бевте од овој свет, тогаш светот ќе го љубеше своето; но бидејќи не сте од овој свет, туку Јас ве избрав од светот – затоа светот и ве мрази“ (Јн. 16, 19).
Христијаните се тие коишто се борат со светот (во светоотечка смисла на зборот) во себе, та преобразувајќи се себеси го преобразуваат и целокупното Божјо создание паднато под ропство на гревот. Затоа тие уште од почетокот се окарактеризирани како странци и туѓинци во овој свет.
Целокупниот комплекс на страстите неизбежно формира и свој менталитет, којшто го нарекуваме световен менталитет.
Начинот на мислење, зборување и соочување со животните ситуации е сосема поинаков од оној на христијаните. Значи, покрај борбата за преобразување на страстите во себе, христијаните имаат и предизвик однадвор: избегнување на секаков компромис со световниот менталитет.
Во првите три векови, под услови на прогон од страна на Римската империја, избегнувањето на тој компромис било по автоматизам многу полесно изводливо. Во тој период, едноставно, било доволно само човек цврсто да одлучи и прифати да биде христијанин, а последиците од тоа си доаѓале следствено на таа одлука.
Околностите биле такви, така што христијанинот не само што му бил туѓ на светот, туку и во однос на државата бил странец и противник, па затоа и отфрлен од општествениот живот.
Црквата ја организирала својата мисија без поддршка од државата и без световни привилегии, па затоа тие надворешни услови во голема мера придонесувале да се одржува свеста кај христијаните дека „не се од овој свет“.
Римскиот цар Константин Велики ја преместил престолнината на империјата од Рим во Визант, на Босфорот. Градот во негова чест ќе биде наречен Константинопол.
Така империјата се поделила на Западна и Источна, но поради местоположбата на престолнината Источниот дел станува примарен. Подоцнежните западни историчари Источната Ромејска империја од тој период па сѐ до распаѓањето ја нарекуваат Византија.
Со Миланскиот едикт од 313 година, Константин прогласува слобода на вероисповед во Римската империја, а со тоа и христијаните станале рамноправни граѓани со сите права и должности. Со таквиот статус Црквата можела и почнала непречено да ја извршува својата мисија.
Но поради наклонетоста на Константин кон христијанството, државата не задоцнила со мешањето во црковните работи. Несомнено дека Великиот Константин тоа го правел со најдобри намери, но на тој начин им го трасирал патот на идните генерации државни владетели слободно, а честопати и дрско, да интервенираат во животот и работата на Црквата.
Царот Теодосиј Велики (379 – 392) го прогласува христијанството за единствена државна религија. Историјата ќе покаже дека Црквата не го искористила ова на најдобар начин.
Со декретот на Теодосиј почнува квантитативното напредување на Црквата. Поради фактот што припадноста на христијанството носела со себе и општествени привилегии, жителите на империјата масовно станувале членови на Црквата. Во основа, критериумите за примање на Светото Крштение се многу строги, прецизни и јасни.
Возрасните кандидати пред крштевањето минуваат низ фазата на катихизација. Тоа е период во кој оној кој сака да стане христијанин, паралелно со изучувањето на основите на верата, води броба за очистување на срцето од страстите, па така оставајќи го световниот менталитет на прагот, ја минува вратата на Црквата.
Меѓутоа, во состојба на хиперпродукција на христијани, предизвикана од новонастанатата државна политика на Ромејската империја (Византија), овие критериуми постепено почнале да слабеат.
Доколку срцето не е очистено, тогаш човекот сѐ уште го поседува световниот менталитет и со него влегува и во Црквата.
И тука, благодарение на византиската теократија, го имаме следниов феномен: на општествен план укината е секуларноста, но во внатрешниот живот на Црквата тоа претставува почеток на секуларизација, која до денес претставува голем и основен проблем во автентичното црковно живеење.
Таа внатрешна секуларизација е генераторот на сите понатамошни аномалии кои, за жал, фатиле длабоки корени.
Привилегиите што византиската империја ѝ ги дала на Црквата, сами по себе, не претставуваат зло. Напротив, кога тие им се доделуваат на христијани со очистено срце и просветлен ум можат многу позитивно да придонесат во осветувањето на луѓето и целото создание.
Меѓутоа, штом државните привилегии и почести ги добиваат христијани со световен менталитет, тогаш не може ништо друго да се очекува освен нивно световно искористување.
Гледајќи ја целата оваа алармантна ситуација, оние кои вистински и чисто копнееле по стекнување на Божјата љубв излегле од општествениот црковен живот и ги населиле пустините.
Станува збор за појавата на монаштвото, коешто претставува флагрантен пример за одбегнување на компромис со светот и бунт против византискиот цезаропапизам. За кратко време монасите напреднале во помногубројни заедници.
Од тоа време потекнува познатиот термин за манастирот:„антиград“. Монахот е жител на „антиградот“ дури и тогаш кога живее во центар на велеград, доколку живее согласно со евангелските начела.
Еден од најпознатите манастири во текот на целокупното постоење на византиската империја бил Студитскиот манастир, кој се наоѓал во престолнината Константинопол. Борбата за чистота на животот е нераскинливо поврзана со борбата за запазување на чистотата на верата.
Затоа во бурните времиња на борби со разните еретички учења, монасите биле тие коишто застанале во цврста одбрана на Православието, и благодарение на нивната борба вечните вистини на верата биле и логички формулирани и запишани, заради заштита на верните христијани низ сите векови.
Најопасниот непријател на Црквата не се гонењата однадвор, туку внатрешните немири предизвикани од еретичките учења. А еретик може да стане само оној кој со непросветлен ум се обидува да богословствува за највозвишените тајни.
Кратко кажано, основата на секоја ерес е кога човекот се обидува да Го познае Бога со разумот, а не со умот, односно срцето.
Со разумот го осознаваме созданието, а со несоздадениот Бог општиме преку срцето.
Затоа тоа треба да се очисти и да биде подготвено да сане Божјо живеалиште.
Конструктори и предводници на ересите секогаш биле епископи или свештеници на Црквата, и затоа борбата не била воопшто лесна. Сплотеноста на Црквата со државата ја направила таа борба уште посложена, поради активната подршка што царевите им ја давале на еретичките водачи во некои историски периоди. На тој начин државните власти веќе си зеле право да се мешаат и во богословското учење на Црквата.
Во сите тие неколкувековни борби, монасите активно застанале во одбрана на Православието. Тие тоа можеле да го прават, и успешно го направиле, токму затоа што не го прифатиле компромисот со светот, и државните световни привилегии ним не им значеле апсолутно ништо во споредба со чистотата на верата.
Се разбира, имало доволно и епископи и свештеници коишто ја прифатиле Христовата порака дека „не се од овој свет“. Ќе наведам еден пример за негативните последици по Црквата од цезаропапистичкиот византиски систем.
Поради привилегиите што ги добивала, Црквата, според световниот менталитет, требала и од своја страна нешто да даде. Па така, угодувајќи им на властодршците коишто сакале да склопат втор и трет брак, Црквата почнала тоа да го одобрува.
Во почетокот тоа одобрување не одело толку лесно, но сепак успеало да се одржи. Затоа денес, благодарение на византиските цареви Црквата дозволува и втор, но и трет брак!
Тука нема да навлегувам во богословската и духовна димензија на ваквата состојба, затоа што целта е да се покаже колкаво влијание претрпела Црквата од владетелите на Источната Ромејска империја.
Поради егзистирањето во поинаква општествена атмосфера, Црквата на Запад не го прифатила вториот и третиот брак. Кој и како е во право, тоа е друго прашање за на друго место.
Трагите од меѓусебното влијание на византиската империја и Црквата се присутни сѐ до денес. За време на 4-5 вековното турско владеење, во просторот на Црквата продолжил да се негува таквиот византиски дух.
Имајќи ги предвид околностите во кои живееле православните тогаш, до некаде може да се разбере ваквиот став на Црквата. Меѓутоа, сосема апсурдно, а за очите на многумина и смешно е кога по ослободувањето од турското владеење и формирањето на современите држави, Црквата во многу свои пројави сѐ уште живее во Византија.
Облеката на клирот, пред сѐ богослужбената, е најголем доказ за тоа. Литургискиот живот измешан со византискиот царски церемонијал сѐ уште владее со нас. Но тие надворешности можеби и не се толку приоритетни за решавање. Нивното регулирање и прилагодување со денешната реалност ќе си дојде само по себе, во свое време.
Најголемиот проблем е тоа што на многумина им годи духот на византиската теократија. Треба малку да се замислиме и да се потсетуваме секојдневно на Христовите зборови и да се угледаме на оние кои истите ги спровеле во своите животи, за да не залутаме по ќорсокак.
Интересен феномен денес претставува фактот што во поголемиот дел од православните манастири на Исток се негува некаков византизам. Монашките заедници во времето на Византија биле бунт против световното влијание во Црквата, а денес некои дури се фалат дека манастирите се продолжувачи на Византија!
Тоа оди до таму што во не мал број манастири можеме да го видиме развиорено знамето со двоглавиот орел, за кое се тврди дека е знаме на Ромејската империја.
Историски гледано, тоа не е точно. Меѓутоа, поважна е намерата со која денес тој симбол се употребува во просторот на Црквата.
Доколку се употребува со значење на заедничка грижа на Црквата и државата за доверениот народ, тогаш е во ред. Меѓутоа, ако е намерата градење христијанска држава, во која црковните и државните власти ќе бидат предводници на еден ист народ, тогаш тоа е отстапување од евангелскиот начин на мислење и живеење.
Во државата живеат луѓе од различна вероисповед, и властите се должни да ја спроведуваат слободата на верска припадност и да водат подеднаква грижа за сите граѓани. Затоа двоглавиот орел, во кој едната глава е црковната власт, е реално неприменлив во современите општества.
Жално е кога некои во Црквата не ја согледуваат таа реалност и живеат во „византиската“ утопија. Напротив, ние како христијани треба да имаме дух на максимална толеранција и прифаќање на слободата на другиот човек да биде и да припаѓа таму каде што самиот одлучил и сакал.
И кон тој негов избор да се однесуваме со искрена почит. Нетолеранцијата е коренот на војните што многу често избувнуваат на верска основа.
Дури откако ќе го преобразиме сопствениот световен менталитет, ќе можеме да обрнеме внимание на многу натрупани проблеми и аномалии во современиот живот на Црквата.
Истакнувањето и приврзувањето за некој стил, византиски, руски и сл., всушност претставува еден вид идолопоклонство. Во забележувањето на оваа појава карактеристични се зборовите на о. Александар Шмеман:
„Понекогаш го гледам Православието обраснато во плевел од идоли. Толкавата врзаност за минатото секогаш води кон идолопоклонство, а гледам дека многумина живеат во минатото, или да бидам попрецизен, во повеќе различни мината. Во секој православен, длабоко внатре, лежи еден староверец“.
Значи, да бидеме будни, да се отрезниме и да го насочиме целото свое битие кон она што е единствено потребно, избирајќи го на тој начин добриот дел, кој нема да ни се одземе (сп. Лк. 10, 42).
