ПРАВОСЛАВНОТО ИСКУСТВО ВО ОДНОС НА ПОКАЈАНИЕТО
Овој живот ни е даден за покајание. Да не го трошиме непотребно за други нешта.
Св. Исак Сирин
Покајнието е едно големо познание. ‘Пастир’, Јерма
„Големо разбирање“
Но што, всушност значи покајание?
Тоа вообичаено се смета за жалење поради сторениот грев, чувство на вина, чувство на жалост и страв поради раните што сме ги нанеле на другите, но и на самите себе.
Mеѓутоа, ваквиот поглед е опасно некомплетен. Жалоста и стравот се, навистина, често присутни при покајанието, но покајанието не може да се сведе само на овие две нешета.
Тие не се дури ни најважниот дел од покајанието. Поблиску до суштината на проблемот можеме да дојдеме ако се осврнеме на буквалното значење на грчкиот израз за покајание, μετανοια.
Метаноја значи „промена на мислењето“ː не само жалење поради минатото; туку фундаментална трансформација на нашето сфаќање, нов начин на гледање на самиот себе, на другите и на Бога – или, кажано со зборовите на Пастирот на Јерма, „големо разбирање“.
Големо разбирање – но не нужно и емоционална криза. Покајанието не е пароксизам на грижата на совеста и срам од самиот себе, туку преобразба, сосредоточување на нашиот живот во Света Троица.
Како „нова свест“, преобразба, сосредоточување, покајанието е позитивно, а не негативно. Со зборовите на св. Јован Лествичник, „Покајанието е ќерка на надежта и одрекувањето на безнадежноста.“
Тоа не е малодушност, туку желно очекување; тоа не е чувство на безизлез, туку наоѓање излез; тоа не е омраза спрема мене самиот, туку потврда на моето вистинско јас, направено според Божјото подобие.
Да се кајам не значи да гледам кон моите недостатоци, туку кон Божјата љубов; не назад, со самопрекорување, туку напред, со целосна доверба.
Покајанието не значи да се согледа она што сум пропуштил да бидам, туку она што, со Христовата благодат, сѐ уште можам да станам.
Кога се интерпретира во ваква позитивна смисла, покајанието не е само поединечен чин, туку постојано однесување.
Во сопственото искуство на секоја личност постои пресуден момент на преобраќање, но во текот на сегашниот живот покајанието секогаш останува недовршено.
Свртувањето или сосредоточувањето мора постојано да се возобновува; сѐ до моментот на смртта, како што заклучил ава Сисој, „преумувањето“ мора секогаш да биде порадикално, ːголемото разбирање“ секогаш да биде подлабоко.
Според зборовите на св. Теофан Затворник , „покајанието е појдовна точка и камен-темелник на нашиот живот во Христа; и тоа мора да биде присутно не само во почетокот, туку во текот на нашиот растеж во тој живот, и да расте со нашето напредување.“
Позитивниот карактер на покајанието е очигледен ако се земе предвид што им претходело на цитираните зборови на Христосː
„Покајте се, зашто се приближи Царството Небесно“. Во претходниот стих евангелистот го цитира Исаија, 9ː2ː „Народот, кој оди во темнина, ќе види голема светлина; врз оние што живеат во земјата на смртна сенка, ќе болсне светлина.“
Такво е директното значење на заповедта на нашиот Господ да се покаемеː нејзе директно ѝ претходи споменувањето на „големата светлина“ што ќе болсне над оние што живеат во темнина, а непосредно по неа следува известувањето дека Царството се приближува.
Покајанието, затоа, е просветление, премин од темнина во светлина; покајанието значи да се отворат нашите очи за божествената светлина – не да се седи тажно во самракот, туку да се дочека зората.
Покајнието, исто така, е и есхатолошко, тоа е отвореност кон Последните Нешта што не се само во иднината, туку се веќе присутни;
покајанието значи признание дека Царството Небесно е во нашата средина и дека дејтвува меѓу нас и, ако го прифатиме доаѓањето на Царството, сите нешта ќе бидат нови за нас.
Врската меѓу покајнието и доаѓањето на големата Светлина е од особено значење. Сѐ додека не ја видиме Христовата Светлина, нема да можеме вистински да ги согледаме нашите гревови.
Сѐ додека собата е во темница, забележува св. Теофан Затворник, не можеме да ја видиме нечистотијата во неа; но кога ќе внесеме силна светлина во собата – односно, кога ќе застанеме пред Господа во нашето срце – ќе можеме да го разликуваме секое зрнце прав.
Така е и со собата на нашата душа. Не можеме прво да се покаеме, а потоа да станеме свесни за Христаː редоследот не е таков; зашто, единствено кога Христовата Светлина во одредена мера веќе е навлезена во нашиот живот, дури тогаш почнуваме вистински да ја разбирааме нашата гревовност.
Да се покаеме, вели св. Јован Кронштадски, значи да познаеме дека постои лага во нашето срце; но како можеме да го утврдиме присуството на лагата, освен ако веќе немаме некакво чувство за вистината?
Или, со зборовите на Воткин (Е. I. Watkin), „Гревот… е сенка предизвикана со пресекување на Божјата Светлина од секоја предаденост на желбата која ја спречува да ја просветли душата.
Така, познанието на Бога е извор на чувството на грев, а не обратно.
“ Како што забележуваат пустинските отци, „Колку поблиску приоѓаме до Бога, толку повеќе гледаме дека сме грешни.“
Тие го цитираат Исаија како пример за тоаː Тој прво го видел Господа на Неговиот престол и ги слушнал серафимите како извикуваат „Свет, свет, свет“; дури по оваа визија тој реколː „Тешко ми мене! Зашто сум изгубен; зашто сум човек со нечиста уста“ (Иса. 6ː1-5).
Таков е, значи, почетокот на покајниетоː визија на убавина, а не на грдотија; свесност за Божјата слава, а не мојата сопствена нечистотија.
„Блажени се оние што плачат, оти ќе се утешат“ (Мат. 5ː4)ː покајнието значи не само жалење поради нашите гревови, туку „утеха“ (παρακλησις )што доаѓа со увереноста за Божјото проштевање.
„Големото разбирање“ или „преумувањето“ навестено со покајанието се состои, прецизно кажано, во следновоː во разбирањето дека светлината свети во темнината, и дека темнината не ја угасна (Јован 1ː5).
Покајанието со други зборови, значи признавање дека постои добро и зло, љубов и омраза; тоа е потврда дека доброто е посилно, верба во конечната победа на љубовта.
Личноста што се покајала е личност којашто го прифаќа чудото дека Бог нависина има сила да проштева гревови. И откако еднаш ќе го прифатиме тоа чудо, минатото за нас повеќе не е неподнослив товар, зашто на минатото веќе не гледаме како на нешто неповратно.
Божественото проштевање ја раскинува алката меѓу причината и последицата и го разврзува јазелот во нашето срце, кој ние самите не сме способни да го ослободиме.
Многумина чувствуваат жалење за нивните дела направени во минатото, но велат во својот очајː
„Јас не можам самиот да си простам за она што го сторив.“
Не можејќи да си простат самите, тие не веруваат ниту во тоа дека им е простено од Бога, и, исто така, од другите луѓе.
Таквите луѓе, и покрај силината на нивната болка, сѐ уште не се покајале вистински.
Тие сѐ уште не го достигнале „големото разбирање“ преку кое личноста знае дека љубовта е конечниот победник.
Тие сѐ уште не го доживеале „преумувањето“ коешто се состои во исказотː јас сум прифатен од Бога; и тоа што се бара од мене е да го прифатам фактот дека сум прифатен.
Тоа е суштината на покајанието!
Изворː Во нас е царството/Калистос Верː (превод од англиски јазик Драган С. Михајловиќ). – Скопјеː Табернакул. 2003.
Подготви С. Т.
